«Հաշտարարության մասին» օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի և հարակից օրենքների նախագծեր

«Հաշտարարության մասին» ՀՀ օրենքում (այսուհետ` Օրենք) փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին ՀՀ օրենքի (այսուհետ` Նախագիծ) հետ կապված ստորև ներկայացնում եմ իմ առաջարկները. 1. Նախագծի առաջին հոդվածով առաջարկվող Օրենքի 2–րդ հոդվածով տրվող ընտանեկան վեճերով պարտադիր հաշտարարության նախատեսման դրույթը կարծում եմ դեռևս հնարավոր չէ իրականացնել` հաշվի առնելով ակտիվ հաշտարարների և ռեսուրսների բացակայությունը։ Միևնույն ժամանակ հաշտարարության զարգացման համար պարտադիր հաշտարարության ներդրումը վեճերի որոշակի տեսակների համար խիստ ողջունելի է, սակայն առաջարկում եմ նման փոփոխությունների ուժի մեջ մտնելը նախատեսել առնվազն հաշտարարների նոր որակավորման անցկացումից առնվազն վեց ամիս հետո։ Գտնում եմ նաև, որ անհրաժեշտ է դիտարկել աշխատանքային վեճերով ևս պարտադիր հաշտարարության նախատեսումը։ Միևնույն ժամանակ պետք է լուծել դատարան դիմելու օրենքով նախատեսված ժամկետների ու հայցային վաղեմության հետ կապված անհրաժեշտ փոփոխությունների կատարումը, որի համաձայն ժամկետները պետք է կասեցվեն հաշտարարության ժամկետում։ 2. Նախագծի հինգերորդ հոդվածով Օրենքի 11.1 նոր հոդվածի երրորդ մասի մեջ մեջ անհրաժեշտ է հաշտարարության ավարտման մասին արձանագրության կազմումը վերապահել բացառապես հաշտարարին` կողմի մասնակցությամբ ստորագրման գործընթացի հնարավոր բարդություններից ու նման ստորագրումից խուսափելու ռիսկերը չեզոքացնելու համար։ Հաշվի առնելով, որ հաշտարարները որակավորվում են և զսպված են կարգապահական պատասխանատվությամբ` արձանագրության միակողմանի կազմման ռիսկերը նվազագույնն են։ Նույն հոդվածի չորրորդ մասում անհրաժեշտ է արձանագրության տրամադրումը նախատեսել հաշտարարության համար դիմած կողմին, այլ ոչ թե հաշտարարությանը ներկայացած կողմին, քանի որ հնարավոր է իրավիճակ, որ կողմերից որևէ մեկը չներկայանա հաշտարարության։ 3. Նախագծի վեցերորդ հոդվածով Օրենքի 12–րդ հոդվածում առաջարկվող լրացվող 8–րդ մասում անհրաժեշտ է նախատեսել պետական ֆինանսավորում բոլոր այն դեպքերում, երբ հաշտարարությունը պարտադիր է կամ նշանակվել է դատարանի կողմից` հաշվի առնելով, որ կողմերին պարտադրվում է նշված գործընթացը և իրավաչափ չի կարող լինել նման պարտադիր ընթացակարգի համար կողմերից վարձատրության ստացումը և պրակտիկայում կողմերը մշտապես կխուսափեն օրենքով սահմանված հաշտարարության համար վճարելուց։ Մյուս կողմից, հաշտարարները կարող են խնդիրների բախվել համաձայնության առկայության կամ բացակայության ապացուցման հարցում։ Առաջարկվող ձևակերպումից որևէ կերպ չի բխում, որ օրենքով սահմանված պարտադիր հաշտարարության համար ևս հաշտարարները պետք է ստանան ֆինանսավորում, ինչը կարծում ենք խիստ կարևոր է` հաշվի առնելով պարտադիր անհատույց աշխատանքի անթույլատրելիությունը և հանրային պաշտպանների հետ կապված առկա փորձը, որի անալոգիայով հաշտարարները ևս պետք է վարձատրվեն պետության կողմից պարտադրվող աշխատանքի դիմաց։ 4. Անհասականալի է Նախագծի յոթերորդ հոդվածով լրացվող Օրենքի 12.1 հոդվածի 7–րդ մասում նվազագույնը 6 ժամ տևողությամբ հաշտարարության սահմանումը և առկա չէ հիմնավորում օրենքով պարտադիր 2 ժամ տևողության հետ տարբերակման համար։ Անհրաժեշտ է սահմանել նույն նվազագույն ժամկետը։ Հարգանքով` Հայաստանի Հաշատարարների ԻԿԿ առաջին խորհրդի անդամ, արտոնագրված հաշտարար Վանիկ Մարգարյան

«Հաշտարարության մասին» ՀՀ օրենքում (այսուհետ` Օրենք) փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին ՀՀ օրենքի (այսուհետ` Նախագիծ) հետ կապված ստորև ներկայացնում եմ իմ առաջարկները. «Հաշտարարության մասին» ՀՀ օրենքում (այսուհետ` Օրենք) փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին ՀՀ օրենքի (այսուհետ` Նախագիծ) հետ կապված ստորև ներկայացնում եմ իմ առաջարկները. «Հաշտարարության մասին» ՀՀ օրենքում (այսուհետ` Օրենք) փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին ՀՀ օրենքի (այսուհետ` Նախագիծ) հետ կապված ստորև ներկայացնում եմ իմ առաջարկները. 5. Նախագծի տասնհինգերորդ հոդվածով առաջարկվող Օրենքի 21–րդ հոդվածի փոփոխությունները չեն լուծում հաշտարարների ինքնակառավարվող կազմակերպության փաստացի գործունեության ընթացքում առաջացած պրակտիկ խնդիրները։ Մասնավորապես, անհրաժեշտ է փոփոխել նաև 21–րդ հոդվածի 1–ին մասը և ժողովի իրավազորության համար բավարար համարել հաշտարարների մեկ երրորդի ներկայությունը կամ հեռակա կարգով մասնակցությունը` «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի կարգավորման անալոգիայով։ Բացի այդ, հաշվի առնելով, որ հաշտարարների ԻԿԿ ժողովների ընթացքում եղել են հաշտարարերի կողմից լիազորագրով ժողովին հանդես գալու դեպքեր և նման հնարավորության չարաշահում` անհրաժեշտ է օրենքով արգելել հաշտարարներին լիազորագրի միջոցով մասնակցել ժողովին և պարտադրել անձամբ մասնակցությունն ու քվերակությունը։ Բացի այդ, նույն հոդվածի փոփոխություններով անհասկանալի է դիտորդ խորհրդի և գործադիր մարմնի տարանջատումը` հաշվի առնելով, որ դիտորդ խորհուրդը կարող է դիտարկվել որպես գործադիր մարմին, իսկ դիտորդ խորհրդի նախագահը` գործադիր մարմնի ղեկավար։ Հաշտարարների ԻԿԿ պրակտիկ փորձը ցույց է տալիս, որ առկա չէ անհրաժեշտություն լրացուցիչ կառավարման մարմինների առկայության և մեկ գործադիր մարմնի ու ղեկավարի առկայությունը լիովին բավարար կլինի` հաշվի առնելով նաև «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի փորձը ու փաստաբանական պալատի կառավարման արդյունավետությունը։ Նման պայմաններում գտնում ենք, որ որևէ կերպ հիմնավորված չէ ոչ առևտրային կազմակերպության համար գործադիր տնօրենի պաշտոնի առկայությունը։ Բացի այդ, քանի որ նախագծով առաջարկում է հնարավորություն կարգապահական հանձնաժողովի ձևավորման համար, այլ ոչ թե պարտադիր պահանջ, անհրաժեշտ է սահմանել, որ նման հանձնաժողով չձևավորվելու դեպքում դրա իրավասությունները պատկանում են դիտորդ խորհդրին։ Բացի այդ, ժողովի կողմից որոշումների կայացման հնարավորությունը ապահովելու և պասիվ հաշտարարների անգործության հետևանքներով ԻԿԿ գործունեությունը չպարալիզացնելու համար առաջարկում եմ սահմանել որոշումների ընդունման շենը ԻԿԿ անդամների ընդհանուր թվի կեսից ավելին` երկու երրորդի փոխարեն։ Գործող ԻԿԿ–ն ունի բացասական փորձ և օրենքով սահմանված նման խիստ կարգավորումների հետևանքով խորհրդի և այլ մարմինների առաջին ընտրությունից հետո հնարավոր չի եղել ապահովել նոր ընտրություններ։ Այս համատեքստում կարևոր է նաև սահմանել, որ եթե կառավարման մարմինների ընտրությունը չի կայանում, ապա նախորդ ընտրված մարմինները շարունակում են իրենց լիազորությունների կատարումը մինչ նոր մարմինների ձևավորումը։ 6. Նախագծի տանսվեցերորդ հոդվածով առաջարկվող Օրենքի 23–րդ հոդվածի 6–րդ մասով անհասկանալի է օգտագործվող «տույժ» հասկացությունը, որը սահմանված չէ օրենքով։ Կարծում եմ այստեղ պետք է լինի հղում կարգապահական պատասխանատվության ենթարկված լինելուն։ 7. Նախագծի տասնյոթերորդ հոդվածով սահմանված եզրափակիչ դրույթների 5–րդ մասը անհասկանալի ձևակերպում է պարունակում մինչ «Հաշտարարության մասին» ՀՀ օրենքի ուժի մեջ մտնելը արտոնագրված հաշտարարների համար ուսուցման դասընթացների մասնակցության վերաբերյալ, մինչդեռ կարծում եմ արդարացված կլինի ներկա պահին գործող արտոնագրեր ունեցող անձանց, ոքվեր արտոնագրվել են մինչ նշված օրենքի ուժի մեջ մտնելը, հնարավորություն տալ հանձնել որակավորման (վերաորակավորման) քննություն, իսկ դասընթացների մասնակցությունը դարձնել կամավոր։ Հակառակ դեպքում անհավասար մոտեցում է տրվում նախկինում դասընթացներ անցած ու որակավորում ստացած անձանց և նոր դիմորդների միջև, ինչը որևէ կերպ հիմնավորված չէ և խտրական է։ 8. Նախագծով առաջարկվող ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 184–րդ հոդվածի փոփոխման դեպքում անհրաժեշտ է նաև փոփոխել օրենսգրքի 167–րդ հոդվածի 3–րդ մասը։ Հարգանքով` Հայաստանի Հաշատարարների ԻԿԿ առաջին խորհրդի անդամ, արտոնագրված հաշտարար Վանիկ Մարգարյան

Նախագծով, ի թիվս այլնի, սահմանվում է, որ «Ընտանեկան վեճերով նախքան դատարան դիմելը հաշտարարության իրականացումը պարտադիր է։»։ Ավելին, նշվում է, որ «..ընտանեկան գործերով.., հաշտարարությունը կարող է նշանակվել մեկից ավելի անգամ։»։ Հարկ է նկատել, որ նշված կարգավորումն ուղղակիորեն անթույլատրելի է կիրառել ընտանեկան բռնության դեպքերում։ «Կանանց նկատմամբ բռնության եւ ընտանեկան բռնության կանխարգելման ու դրա դեմ պայքարի մասին» Եվրոպայի խորհրդի կոնվենցիայի (Կոնվենցիա https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/rms/090000168008482e) 48-րդ հոդվածով արգելվում են կանանց նկատմամբ բռնության դեպքերի հետ կապված վեճերի լուծման պարտադիր այլընտրանքային ընթացակարգերը։ Դրանով պետություններից պահանջվում է միջոցառումներ ձեռնարկել` «Կոնվենցիայի գործողության ոլորտում ընդգրկվող բռնության բոլոր ձեւերի հետ կապված վեճերի լուծման պարտադիր այլընտրանքային ընթացակարգերն արգելելու համար, ներառյալ` միջնորդությունը եւ հաշտարարությունը։»։ ՄԱԿ-ի Կանանց նկատամբ խտրականության բոլոր ձեւերի վերացման մասին կոմիտեի (ԿՆԽՎԿ)՝ կանանց համար արդարադատության մատչելիության վերաբերյալ № 33-րդ ընդհանուր հանձնարարականն ավելի խորությամբ է անդրադառնում հարցին եւ առաջարկում է պետություններին՝ «ապահովել, որ կանանց նկատմամբ բռնության, այդ թվում` ընտանեկան բռնության դեպքերը ոչ մի պարագայում չլուծվեն վեճերի լուծման պարտադիր այլընտրանքային ընթացակարգերով։»։ (58-րդ կետի «գ» ենթակետ, https://tbinternet.ohchr.org/Treaties/CEDAW/Shared%20Documents/1_Global/CEDAW_C_GC_33_7767_E.pdf) Ինչպես նկարագրվում է Կոնվենցիայի բացատրական զեկույցում (կետ 252, https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016800d383a), ընտանեկան բռնությունից տուժած անձինք «երբեք չեն կարող վեճերի լուծման այլընտրանքային ընթացակարգերին մասնակցել բռնություն գործադրած անձի հետ հավասար պայմաններով։»։ Իսկապես, միջնորդության եւ հաշտարարության պրակտիկան ենթադրում է, որ կողմերը գործընթացին մասնակցեն հավասար ռեսուրսներով եւ իրավունքներով։ Կանանց նկատմամբ բռնության, հատկապես` ընտանեկան բռնության դեպքերը ներառում են ոտնձգությունների, ահաբեկումների եւ/կամ վերահսկողության, վիրավորական կամ նվաստացուցիչ վարքագծի վրա հիմնված ուժային հարաբերությունների անհավասարություն։ Արդարադատության ոչ պաշտոնական մեխանիզմները նաեւ կարող են լուրջ վտանգ ներկայացնել այն տուժողների համար, որոնք կարող են համաձայնել վերադառնալ բռնություն գործադրած անձի մոտ` արդյունքում ենթարկվելով բռնության ավելի սրված ձեւերի։ Դրանից բացի, ավանդական գենդերային նորմերը կարող են բացասաբար ազդել միջնորդության ընթացքում կնոջ հնարավորությունների վրա։ Այդ գործընթացների ժամանակ կանայք սոցիալական խմբի ներդաշնակությունը չխաթարելու համար հաճախ իրենց անձնական իրավունքներից հրաժարվելու վտանգի տակ են հայտնվում։ ԿՆԽՎԿ կոմիտեն նշում է, որ հաշտարարության կիրառումը կարող է հանգեցնել տուժողի իրավունքների հետագա խախտումների «եւ բռնություն գործադրած անձանց անպատժելիության այն պատճառով, որ [հաշտարարությունը] հաճախ տեղի է ունենում հայիշխանական արժեքների հիման վրա` դրանով իսկ բացասաբար ազդելով կանանց համար դատական վերանայման եւ իրավական պաշտպանության միջոցների մատչելիության վրա։»։ (ԿՆԽՎԿ/C/GC/33, 57-րդ կետ, https://tbinternet.ohchr.org/Treaties/CEDAW/Shared%20Documents/1_Global/CEDAW_C_GC_33_7767_E.pdf)։ Հաշվի առնելով վերոշարադրյալն ու այն հանգամանքը, որ հաշտարարության ինստիտուտի կիրառումն ինքնին արդյունավետ է բացառապես իրավահարաբերության կողմերի հավասարության պարագայում, ինչը բացակայում է ընտանեկան բռնություն գործադրած եւ ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց միջեւ հարաբերություններում՝ առաջարկում ենք Նախագծում կատարել փոփոխություն եւ հանել հաշտարարության ինստիտուին վերաբերող բոլոր կարգավորումներն ընտանեկան բռնության վերաբերյալ գործերով։